Niedożywienie

Kiedy możemy mówić o niedożywieniu?

O niedożywieniu możemy omówić na podstawie obliczenia BMI (body mass index). Oblicza się je na podstawie następującego wzoru. BMI [kg/m]2 = masa ciała [kg] / (wzrost [m])2 . O niedożywieniu możemy mówić w przypadku, kiedy mamy do czynienia z ubytkiem masy ciała prowadzący do zmniejszenia BMI do poziomu mniejszego lub równego 18,5 kg/m2 u osób w wieku 18-65 lat lub 20 kg/m2 u osób w wieku >65 lat. Do zobrazowania może posłużyc następujący przykład. Osoba ze wzrostem 1 metr i 90 cm oraz wagą 60 kg, w takim przypadku BMI będzie liczone w ten sposób: 60/1,9 2 = 60/3,61 = 16,62 kg/m2 i jest to wynik wskazujący na niedożywienie.

Zakresy wartości BMI:

• mniej niż 16 - wygłodzenie
• 16 - 16.99 - wychudzenie
• 17 - 18.49 - niedowaga
• 18.5 - 24.99 - wartość prawidłowa
• 25 - 29.99 - nadwaga
• 30 - 34.99 - I stopień otyłości
• 35 - 39.99 - II stopień otyłości
• powyżej 40 - otyłość skrajna

Kolejnym kryterium, który pozwala mówić o niedożywieniu, to fakt niezamierzonego ubytku masy ciała więcej niż 10% w ciągu ostatnich 6 miesięcy lub więcej niż 5% w ciągu ostatnich 3 miesięcy.

Za niedożywioną zwykło uznawać się również osobę, która przez 7 dni nie przyjmowała pożywienia lub przyjmowała zmniejszone jego ilości przez ponad 10 dni, pod warunkiem, że przed zaprzestaniem przyjmowania jedzenia stan wyjściowy był prawidłowy.

Do oceny stanu odżywiania służą gotowe formularze, dzięki którym można określić czy dana osoba jest niedożywiona oraz w jakim stopniu jest niedożywiona. Za niedożywioną uznaje się osobę, która według skali SGA osiągnęła stopień B lub C. Skala SGA to tzw. Subiektywna Globalna Ocena Stanu Odżywiania. Druga skalą, która ocenia ryzyko związane ze stanem odżywiania jest NRS (NUTRITIONAL RISK SCORE 2002). Za niedożywionego uznaje się osobę, która w skali NRS 2002 osiągnęła wynik większy lub równy 3 pkt.

Typy niedożywienia

Wyróżnia się dwa typy niedożywienia. Typ prosty (marasmus) oraz typ kwashiorkor. Pierwszy typ określa się jako niedożywienie spowodowane głodzeniem bez towarzyszącej reakcji zapalnej. Typ kwashiorkor jest następstwem urazu, stanu zapalnego lub ciężkiej choroby. Możliwe są również typy mieszane.

Pierwszy i drugi typ niedożywienia różni się tempem rozwoju. Pierwszy charakteryzuje się zmniejszeniem masy ciała i innych wskaźników antropometrycznych oraz autoimmunologicznych. Stężenia białka i albuminy w surowicy krwi zmniejszają się dopiero w krańcowym stadium niedożywienia. Niedożywienie typu marasmus rozwija się w wolniejszym tempie, niż jest to w przypadku niedożywienia kwashiorkor. Ten drugi typ jest niedożywieniem szybko rozwijającym się, który nawet od kilku do kilkunastu godzin prowadzi do hipoalbuminemii, zatrzymania wody w ustroju i bezpośredniego zagrożenia życia. Szczególnie zagrożone są osoby otyłe oraz pacjenci oddziałów intensywnej terapii. Spadek masy ciała w przypadku ludzi otyłych może nie być widoczny, ponieważ zauważenie go utrudniają obrzęki, które powstają na skutek tego typu niedożywienia.

Przyczyny niedożywienia

Głodzenie niepowikłane i powikłane

Jedną z przyczyn niedożywienia jest przyjmowanie składników odżywczych w ilości mniejszej od zapotrzebowania. Do takiej sytuacji może dojść w wyniku źle przeprowadzonej diety, restrykcyjnego odchudzania, w wyniku głodzenia. Warto wiedzieć, że głodzenie, czyli stan pozbawienia lub niedostatecznego spożycia pożywienia, może być niepowikłane lub powikłane. Jedno i drugie prowadzi do niedożywienia, jednak w pierwszym przypadku do niedożywienia dochodzi wolniej, ponieważ uruchamiają się procesy adaptacyjne oszczędzające energię i zasoby białka. Inaczej jest w przypadku głodzenia powikłanego. W tym przypadku dochodzi do nasilenia katabolizmu, z powodu współistnienia z nieprawidłowym odżywianiem lub jego brakiem urazu lub choroby o ostrym przebiegu. Gdy mamy do czynienia z głodzeniem powikłanym, dochodzi wówczas do nasilenia katabolizmu, czyli reakcji chemicznych zachodzących w ramach procesu przemiany materii. W głodzeniu powikłanym niedożywienie rozwija się szybko, gdyż ogólnoustrojowa reakcja zapalna nasila katabolizm związany z brakiem pokarmu. W takim przypadku szybko zużywane jest białko. Inaczej jest w przypadku głodzenia niepowikłanego. Wtedy zużywane są głównie rezerwy tłuszczu, a oszczędzane białko. Niedożywienie rozwijać może się powoli, pomimo współistniejącej choroby przewlekłej, nie każdy więc stan chorobowy współistniejący z głodzeniem od razu musi determinować, że będzie to głodzenie powikłane.

Jak długo człowiek może przeżyć bez jedzenia?

Różnice między głodzeniem niepowikłanym a głodzeniem powikłanym, dobrze obrazują liczby. Człowiek jest w stanie przeżyć bez jedzenia od 60 do 70 dni. Jedna aby przeżyć tak długo musi przystępując do głodówki być całkowicie zdrowy oraz nie mieć braków żywieniowych, czyli musimy mieć do czynienia z prawidłowo odżywionym człowiekiem. Czas przeżycia człowieka, który poddał się głodówce a jest po przebytym urazie zmniejsza się znacznie, bo aż do 2-3 tygodni. Uraz, stan zapalny, choroba, to czynniki, które powodują szybszą utratę podstawowych składników odżywczych (węglowodanów, tłuszczów, białek, witamin lub pierwiastków śladowych).

Chorobowe przyczyny niedożywienia

Zmniejszone przyjmowanie składników odżywczych może być spowodowane trudnościami w jedzeniu np. w wyniku zaburzeń połykania, zwężenia lub niedrożności przełyku, nudności, duszności.

Do niedożywienia może dojść w przypadku ogólnoustrojowego stanu zapalnego oraz chorób, które znacznie aktywują układ odpornościowy, co zwiększa zapotrzebowanie kaloryczne.

Do stanu niedożywienia może dojść w wyniku zaburzeń trawienia lub wchłaniania jelitowego. Przyczyną może być również przewlekła biegunka, która nie tylko prowadzi do odwodnienia ale również do wystąpienia objawów niedożywienia. Za straty substancji odżywczych odpowiedzialne są również dializoterapie oraz zespół nerczycowy.

Niedożywienie szpitalne

Niedożywienie do którego doszło w czasie pobytu w szpitalu, nazywa się niedożywieniem szpitalnym. Warto w tym miejscu przytoczyć dane z badania z 2012 roku przeprowadzonego w Polsce, że prawie u co czwartego pacjenta przyjmowanego do szpitala rozpoznaje się niedożywienie i prawie każdy z nich ma wskazania do leczenia żywieniowego. Wynika z tego badania, że spora część pacjentów stan niedożywienia nabyło przed hospitalizacją, jednak faktem jest również, że hospitalizacja stwarza warunki zarówno do leczenia stanów niedożywieniowych, jak i zaostrzenia niedożywienia.

Co sprawia, że w czasie hospitalizacji dochodzi do niedożywienia lub stan niedożywienia ulega pogorszeniu? Bez wątpienia dużą rolę odgrywa tutaj jakość jedzenia, jakie oferują swoim pacjentom szpitale podczas hospitalizacji. Przyczyną niedożywienia szpitalnego mogą być posiłki, które są niezbilansowane i ubogokaloryczne. Istotne jest również, aby jedzenie podawane pacjentom było smaczne. W przeciwnym razie może to spowodować niechęć do spożywania posiłków przez pacjentów, tym bardziej, że część osób hospitalizowanych w wyniku chorób na kóre cierpią ma problemy z apetytem. Niesmaczne posiłki dodatkowo pogłębiają niechęc do jedzenia. Niezwykle ważny jest odpowiednio wykwalifikowany personel, który zadba o odpowiednie odżywianie pacjentów.

Stan niedożywienia może być również efektem zażywanych leków. Do niedożywienia szpitalnego przyczynia się również to, że pacjenci w trakcie pobytu w szpitalu z powodu przeprowadzanych  badań diagnostycznych są zmuszeni nie przyjmować posiłków. Podobna sytuacja ma miejsce w okresach okołooperacyjnych.

Objawy niedożywienia

Stan niedożywienia manifestuje się zmniejszającą się masą ciała. W tym miejscu warto przypomnieć, że utrata 40% beztłuszczowej masy ciała prowadzi do śmierci. Osoba niedożywiona w miarę upływu czasu postępowania niedożywienia, staje się coraz słabsza, jej mięśnie zmniejszają się oraz tracą siłę. Objawem niedożywienia jest także zanik podskórnej tkanki tłuszczowej. Zanik ten manifestuje się wyostrzeniem rysów twarzy i zapadniętymi policzkami. U osób niedożywionych skóra jest wiotka i pergaminowa. Skutkiem niedożywienia jest niedobór witamin i pierwiastków, co rodzi szereg objawów skórnych, na błonach śluzowych, objawów dotyczących oczu oraz układu nerwowego.

Niedożywienie ma wpływ także na mięsień sercowy, zaburza pracę serca. Objawem niedożywienia jest zmniejszenie kurczliwości mięśnia sercowego. Częste zakażenia również mogą mieć swoje źródło w niedożywieniu, ponieważ niedożywiony organizm ludzki ma problemy z odpornością. Osoby niedożywione są apatyczne i mają zmniejszoną sprawność psychomotoryczną.

Upośledzenie gojenia się ran to również objawy niedożywienia. Skutkiem niedożywienia może być również pogorszenie wentylacji organizmu, dochodzi do niedodmy - bezpowietrzności miąższu płucnego.

U osoby niedożywionej mogą dojść do obrzęków, co może powodować wzrost masy ciała. Ten objaw może być mylący, gdyż niedożywienie najczęściej kojarzone jest z gwałtownym chudnięciem.

W zaawansowanym stanie niedożywienia mamy do czynienia z niedokrwistością niedobarwliwą oraz hipoalbuminemią - zmniejszeniem ilości albumin w surowicy krwi. Albuminy (białka produkowane w wątrobie) spełniają ważna rolę w organizmie: transportową, regulują ciśnienie onkotyczne (zmniejszone ciśnienie onkotyczne prowadzić może do powstania obrzęku, będącego jednym z pierwszych objawów wskazujących na niewydolność wątroby), regulują pH organizmu, wiążą niektóre hormony oraz leki.